У Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі захоўваецца “Общественный приговор”, напісаны па просьбе веткаўчан 21 кастрычніка 1901 года свяшчэннікам Веткаўскай Праабражэнскай царквы Аляксандрам Гашкевічам. Пад тэкстам дакумента стаіць амаль сто подпісаў веткаўчан. Заўважым: імёны, прозвішчы — толькі мужчынскія. Дарэчы, сярод іх ёсць подпіс Паўла Нікіфаравіча Цеплякова (ці не з роду веткаўскага купца Нікіфара Цеплякова?). Як на сённяшні дзень, дык назва гэтага дакумента магла б быць такой: “зварот”, “скарга”, “заява”. На маю думку, “грамадскі прыгавор” — даўні тэрмін справаводства — лепш перадае змест любога з падобных дакументаў.
Якія ж надзённыя праблемы прымусілі веткаўчан ставіць свае подпісы пад “Грамадскім прыгаворам”? Услухаемся ў яго старадаўні апавядальны склад…
“1901 года октября 21 дня. Мы, нижеподписавшиеся, купцы и мещане, христиане и евреи, жители местечка Ветка Гомельского уезда Могилёвской губернии, в общем собрании, состоявшимся сего числа, имели суждения о следующем:
В нашем местечке проживает свыше 8000 душ, имеется всего одно народное одноклассное училище с женской (?) сменой, предназначенное для детей крестьян; для детей же других сословий, составляющих большинство населения местечка, не имеется у нас никакого положительно учебного заведения, не смотря на то, что в таковом ощущается насущная потребность, так как отдавать своих детей в учебные заведения других местностей крайне неудобно и содержание их вне дома для большинства из нас непосильно; обучение же детей посредством частных учителей помимо того, что оно оказывается довольно чувствительным для нас материально, оно и нецелесообразно ввиду отсутствия в преподавании означенных учителей всякой системы, программы и пр. Ввиду изложенного возникла среди нас мысль о необходимости открыть в нашем местечке учебное заведение в виде 4-классного городского училища.
Имея же ввиду, что мы, не располагая никакими свободными средствами или какими-либо источниками дохода, не в состоянии учредить и содержать такое училище, мы нашли необходимость ходатойствовать пред надлежащим начальством об открытии в местечке Ветке училища означенного выше типа на счёт казны. Мы же, со своей стороны, в состоянии предложить лишь нашу единовременную лепту, состоящую из добровольных взносов в сумме тысячи рублей.
Для возбуждения ходатайства по означенному делу… мы сим уполномачиваем нашего священника, о. Александра (магчыма, гэта сын Мікалая Іванавіча Гашкевіча — Л.Р.) Гашкевича, в чём и подписываемся: купец Савва Фёдорович Заворотный (?), Павел Никифорович Тепляков, Иван Рудов (?), Фома Чубарев, Вильгельм Маврикиевич Конд…(?), Артамон Яковлевич Образцов, Иван Власов, Филипп Новиков, Давид Ривкин, Лука Шваруман, Давид Цвиркин, Берка Цылов, Ицка Мордухов Лившиц, Симка Фрадкин, Григорий Михайлов, Антон Курятников, Арон Карабельников, Хацкел Тумаркин, Волька Гуринов, Израэль Лифшиц, Абрам Рейзин (?), Моисей Фотин, Фадей Мельников, Григорий Архипов, Малеев Иван, Герасим Абрамович, Артёмий Баданов, Наум Асонов, Д.И. Езерский, Дмитр Стасенков, Фёдор Жуковский, Мендель Голдин, Мовша Кунин, Янкель Кунин, Мовша Фрадкин, Игнатий Слуцкий, Эйзер Хавин, Павел Евфимович Аникеич, Шлёма Голтдин… (астатнія подпісы напісаны неразборліва — Л.Р.). Собственноручныя подписи лиц подписавшихся под настоящим приговором удостоверяю с приложением должностной печати своею подписью октября 21 дня 1901 г. Ветковский мещанский староста И. Скоробогатов”.
У канцы “прыгавора” ёсць дадатак, напісаны зноў жа свяшчэннікам Аляксандрам Гашкевічам: “ При этом смею заявить, что желание жителей местечка Ветка — иметь у себя училище с правами “городских училищ”, так как весьма многие, при всём стремлении предоставить своим детям возможность приобретать сравнительно большие познания, чем даёт одноклассная народная школа, сделать этого не могут, потому что содержание и поступление детей в… училищах (как, например, гимназии или…) для большинства совершенно немыслимое дело. А между тем при существовании подобного своего училища это злосчастное большинство не видало бы никаких препятствий своему симпатичному желанию.
Представляемый мною приговор подписан представителями общества и потому является не личным делом только подписавшихся. Назначаемая в единовременное вспоможествование при открытии училища сумма в 1000 руб., как заявлено в последнее время словесно жителями местечка, может быть, в случае особой надобности, увеличена до 1500 рублей серебром.”
Грамадскі прыгавор Аляксандр Гашкевіч накіраваў “Его Превосходительству Г. Директору Народных училищ Могилёвской Губернии” з просьбай: “Покорнейше прошу Ваше Превосходительство уведомить меня по содержанию моего к Вам отношения от 1 декабря за № 140”.
Гарадское чатырохкласнае вучылішча, аб адкрыцці якога так пераканаўча прасілі жыхары Веткі, не было адчынена па невядомых прычынах, нягледзячы нават на такую вялікую колькасць грошай, якія меліся сабраць веткаўчане.
У Ветцы ў гэты час дзеці навучаліся ў Веткаўскім жаночым вучылішчы.
У “Памятной книжке Виленского учебного округа на 1874, 1875 гг.” (таксама — на далейшыя гады — Л.Р.) даюцца звесткі пра тагачасныя навучальныя ўстановы, асобныя звесткі пра вучняў і настаўнікаў. Так, напрыклад, паведамляецца пра Веткаўскае народнае вучылішча (якое пазней будзе названа жаночым): “Ветковской волости; открыто в 1869 году. Помещается в наёмном доме, с платою по 100 р. в год. На содержание училища ежегодно отпускается 120 р. из государственного казначейства и 226 р. от Могилёвского православного братства. Наставница училища, девица Елена Львовна Харьянова, воспитывалась в частном женском училище (вероисповедания православного). Содержание: жалованье 120 р. и квартира в натуре. В службе — с 1 сентября 1865 г., в классной должности — с 1 сентября 1871 г.”
У іншыя гады ў жаночым вучылішчы працавала Ганна Кліменцьеўна Пяскоўская (у замужжы — Цітовіч), займала пасаду з 1878 г. З гэтага ж году настаўнікам у Веткаўскім мужчынскім вучылішчы працаваў Мікалай Пятровіч Цітовіч. Заробак меў — 200 р. і кватэру. Навучаў 46 хлопчыкаў у тым жа, 1878 годзе. У жаночым вучылішчы працавала Юлія Іванаўна Карпава (на пасадзе — з 1 чэрвеня 1875 г.)
На той час у Ветцы было яшчэ адно вучылішча (пазней будзе названа мужчынскім): “Ветковское, Ветковской волости; открыто в 1874 г.; помещение в собственном доме. На содержание училища ежегодно отпускается 175 р. Из государственного казначейства. Наставник Иван Фёдорович Радкевич, окончил курс в Молодечненской учительской семинарии (вер. прав.). Содержание: жалованье 150 р. и квартира”.
З 9 чэрвеня 1875 г. “законоучителем” у Веткаўскім мужчынскім вучылішчы працаваў Мікалай Іванавіч Гашкевіч (закончыў курс Магілёўскай духоўнай семінарыі). Заробак меў — 25 р. Выкладаў ён Закон Божы і ў Веткаўскім жаночым вучылішчы. У гэтай установе заробак яму не прадугледжваўся.
У Нацыянальным дзяржаўным архіве захоўваецца “Богослужебный журнал за 1900-1905 гг. Могилёвской Епархии Гомельского уезда Могилёвской губернии Ветковской Преображенской церкви”. У ім ёсць шмат запісаў, зробленых протаірэем Аляксандрам Гашкевічам, ёсць подпісы благачыннага, выконваючага абавязкі сакратара Валерыяна Дабравольскага, псаломшчыка Мікалая Ідаловіча. У графе “Какое было совершено богослужение и кем, если было дополнительное молитвословие…” ёсць запісы, напрыклад: “6 января, четверг. Учителем Тарасовской школы Н. Клиндуховым сказано собственное поучение об установлении таинства св. Крещения. 17, 19, 21 и 22 числа в церковно-приходских школах учителями оных ведены чтения о праздниках Крещения, Сретения, Входа в Иерусалим с иллюстрацией, картинками, по конце чтения везде были прочтены верныя молитвы”.
Іван Герасімавіч Малееў (1883-1970), які ўзначаліў першы ў Ветцы прафсаюз, быў старшынёй Веткаўскага Савета дэпутатаў (пазней — журналіст газеты “Известия”) пакінуў успаміны пра сваю маладосць і дзяцінства, праведзеныя ў Ветцы: “Хотя религия и “опиум для народа”, но этот опиум оставил во мне с детства неизгладимый, высоконравственный и божественный по своей простоте и величию образ Христа, его прекрасную высокоморальную сущность человеческого духа и лучших нравственных начал. Воспитал во мне чувство справедливости и все явления разделил на добрые и злые. Впоследствии я убедился, что народ без того или иного вида опиума, в пору его недостаточной умственной зрелости, не может жить. Правда, такое трепетное отношение к заповедям Христа отнюдь не распостранялось на местного учителя Закона Божьего, “зверского попа” Николая Гашкевича, рвавшего у ребят волосы и в кровь разбивавшего ученикам лица”. Паводле: Ю. Глушаков. “Кровавое воскресенье на Гомельщине”, газ. “Вечерний Гомель”, 9 янв. 2013 г.) Хто ведае, ці было так на самой справе? Іаан Кармянскі нарадзіўся 7 кастрычніка 1837 г. Мікалай Гашкевіч быў яго старэйшым братам. Дапусцім, Іван Малееў у сем-восем гадоў пачаў вучыцца ў школе. Пры ўмове, што Мікалай Гашкевіч нарадзіўся ў 1836 годзе, у 1890-91 гадах яму магло б быць 54-55 гадоў. Цяжка ўявіць, што чалавек у такім узросце можа быць такім бязлітасным да сваіх вучняў. Хоць, праўда, да нашага часу дайшлі аповеды пра жорсткія адносіны некаторых настаўнікаў, што працавалі ў той час, да непаслухмяных, лянівых вучняў.
Цікава: якой была Ветка 100, 200 гадоў назад? У Ветцы ў 1849 годзе налічвалася пяць купцоў 3-й гільдыі, у Хальчы — адзін купец той жа гільдыі. Ярмаркі на той час у в. Хальч па тавараабароту былі нават большымі, чым у Ветцы. На ярмарку, якая была ў Хальчы ў 1842 г., прыязджалі купцы з Масквы, Калугі, Тулы, Чарнігава, вёўся гандаль сукнамі, вінамі, парфумай, рознымі вострымі прыправамі.
Слова “гільдыя” у наш час — састарэлае. Даўней, у 18-19 ст. пад купецкай гільдыяй разумелі асноўную форму арганізацыі людзей, занятых гандлем. Слова паходзіць ад стара-нямецкіх gilda, gelda, gildomia — плата; суч. ням. geld — грошы, пазней — біржа. У расійскіх крыніцах слова “гільдыя” з’яўляецца з 1719 г. На працягу двух стагоддзяў у Расіі адбылося некалькі гільдзейскіх рэформаў. Грамата 1785 года, якая была падаравана гарадам, прадстаўляла купецтву манаполію на гандлёвую дзейнасць. У гэты час многія грамадзяне запісваліся ў гэта саслоўе. Купцы першай гільдыі маглі весці загранічны гандаль, валодаць марскімі судамі, мелі права свабодна перамяшчацца па краіне — у іх была так званая пашпартная льгота. Купцы другой гільдыі маглі валодаць рачнымі судамі. Акрамя таго, купцы першай і другой гільдыі маглі валодаць фабрыкамі і заводамі, вызваляліся ад цялесных пакаранняў і ад рэкруцкай павіннасці. Купцы трэцяй гільдыі маглі весці дробны гандаль, утрымліваць шынкі і пастаялыя двары, займацца рамёствамі. Для заахвочвання купцоў было ўведзена Ганаровае грамадзянства.
На той час і пазней купцам 1-й гільдыі дазвалялася ездзіць па гораду ў карэце на пары коней. Купцам 2-й гільдыі дазвалялася тое ж самае, але толькі ў калясцы. Купцам 3-й гільдыі забаранялася ездзіць па горадзе ў карэце, летам і зімой можна было запрагаць толькі аднаго каня.
Дзіўныя былі правілы, што ні кажы. Як на маю думку, дык усе падарожжы — добрыя: і пешкі, і на конях (аслах, вярблюдах, сланах, самалётах, цягніках, аўтаспынам і г.д.). Было б толькі да каго і каму ехаць.
Купецтва 1-й гільдыі на той час складала асобны клас ганаровых людзей у дзяржаве. Купец гэтай гільдыі меў права прыязджаць да імператарскага палаца, насіць шпагу. За аказаныя дзяржаве асабліва важныя заслугі асобы купецкага звання хрысціянскага веравызнання маглі быць уганараваны па волі цара рознымі ордэнамі і чынамі. Купцы, пажалаваныя расійскімі ордэнамі пасля 10 красавіка 1832 г., атрымлівалі спадчыннае ганаровае грамадзянства.
А шкада, што так і не было адчынена ў Ветцы чатырохкласнае народнае вучылішча. Можа, і статус горада ў наш час быў бы іншы. Маглі б з’явіцца пасля таго свой тэатр, філармонія, універсітэт, розныя прадпрыемствы, установы. Але…
Ларыса РАМАНАВА.
